De eergisteren overleden acteur Eric Schneider (1934-2022) vertolkte in 1968 de rol van de heer Van Espenblad in de door NCRV uitgezonden serie ‘Ritmeester Buat’. Het televisiedrama in tien delen was gebaseerd op het buitengewoon populaire boek ‘Elizabeth Musch’ van Jacob van Lennep. Voor veel mensen was deze serie de eerste kennismaking met raadpensionaris De Witt.
Het personage Van Espenblad was aan de fantasie van Van Lennep ontsproten. Van Lennep schiep een typische Hollandse regent die in contact stond met zowel raadpensionaris De Witt als de eerlijke ritmeester Buat. Die laatste dwong hij vanwege een schuld, louter om zijn eigen gewin, tot de noodlottige briefwisseling met Engeland. Het boek ‘Elizabeth Musch’ is hier online te lezen. Helaas is er geen bewegend beeld meer van de TV-serie.
Wie was Van Espenblad?
In het Voorbericht schrijft Van Lennep:
Zelfs al komen de namen van Van Espenblad en van hoogstens twee of drie andere akteurs van mijn drama niet in de Geschiedenis voor, zoo zijn zy, die ze voeren, toch wel degelijk historische typen, en heb ik my niet van pseudonymen bediend, dan om redenen van welvoegelijkheid, die, vertrouw ik, gebillijkt zullen worden.
Van Lennep suggereert dat Van Espenblad gebaseerd was op een bestaand personage. Wie zou het in werkelijkheid geweest kunnen zijn? Wie stond op zulke goede voet met De Witt en kende ook Buat? Coenraad van Beuningen (1622-1693) is een naam die mij te binnen schiet. Hij was een van de steunpilaren van het regime van De Witt en kende ook Buat. In een van zijn brieven schrijft Van Beuningen aan De Witt dat hij zijn brief laat brengen door monsieur Buat. Maar Van Beuningen valt af, want hij zat ten tijde van de Buat-affaire in Parijs als buitengewoon ambassadeur.
Een andere kandidaat is Hiëronymus van Beverningk (1614-1690), die andere steunpilaar van De Witt. Het trillen van een espenblad lijkt in de naam iets op het beven in Van Beverningk. Wanneer je leest hoe Van Lennep hem beschrijft is het duidelijk dat hij ook niet de Goudse diplomaat op het oog had. Van Beverningk wordt in de beschrijving er zelfs met naam en toenaam bijgehaald.
Wie dan?
Ik zou niet weten op wie Van Lennep deze figuur baseerde. Hij lijkt me een mengeling van alle slechte karaktereigenschappen van regenten en bestuurders die vooral aan zichzelf dachten.
Aan wie doet Van Espenblad mij nog het meest denken? Aan Cornelis Musch, de corrupte griffier van de Staten-Generaal, de vader van Elisabeth Musch. De inhaligheid, onbetrouwbaarheid en sluwheid van de griffier lijken model te hebben gestaan voor Van Lenneps personage. Musch leefde in de tijd dat de stadhouders nog de lakens uitdeelden en hij was zeer Oranjegezind. Maar: in 1666 was hij al zestien jaar dood. Raadpensionaris Johan de Witt had afgerekend met de corruptie en het is moeilijk om onder De Witts bestuur een Van Espenblad te vinden. De mensen die De Witt om zich heen had verzameld werden geroemd vanwege hun onomkoopbaarheid.
Van Espenblad werd door Van Lennep gecreëerd om het personage Buat erin te luizen en raadpensionaris De Witt daar onschuldig van te houden. De prinsgezindheid druipt ervan af. Het boek werd door de uitgever later opgedragen aan Zijne Majesteit koning Willem III. Van Lenneps liefde voor de Oranjes moet Van Lennep hebben verblind. Hij wilde zo graag de slechtheid onder De Witts bewind beschrijven, dat hij een fictief personage moest scheppen om dat voor elkaar te krijgen. Het is jammer dat een hele generatie in de jaren zestig is opgegroeid met een verkeerd beeld van Johan de Witt.
De overleden Eric Schneider speelde de rol van Van Espenblad blijkbaar overtuigend.
